توسط : هر بار که در مرورگر خود آدرسی را وارد می‌کنید، مقاله‌ای می‌خوانید یا محصولی را آنلاین می‌خرید، درحال تعامل با یک زیرساخت نامرئی اما حیاتی هستید. این زیرساخت، وب سرور نام دارد؛ سنگ بنای اصلی اینترنت که بدون آن دسترسی به وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها غیرممکن بود. اما کار web server یا وب سرور چیست و این جزء اساسی چگونه دنیای آنلاین را برای ما قابل‌استفاده می‌کند؟
در این مقاله با مفهوم وب سرور آشنا می‌شویم. هدف ما این است که در پایان، درک کاملی از موارد زیر داشته باشید:
- مفهوم وب سرور و نقش آن در اینترنت
- فرایند دقیق عملکرد یک وب سرور
- تفاوت آن با سرور فیزیکی و ابری
فهرست مطالب
مفهوم وب سرور چیست؟ تعریف به زبان ساده
اگر یک وب‌سایت را کتابخانه‌ای بزرگ از اطلاعات در نظر بگیریم، وب سرور کتابدار آن است. وظیفه این کتابدار، دریافت درخواست شما (مثلاً «لطفاً صفحه اصلی سایت را به من نشان بده»)، پیدا کردن «کتاب» یا همان صفحه موردنظر و تحویل آن به شماست.
بیان فنی‌ترِ «وب سرور چیست» این است که وب سرور (Web Server) یک نرم‌افزار است که روی یک کامپیوتر قدرتمند (سرور) نصب می‌شود. همان‌طور که مستندات موزیلا (MDN) اشاره می‌کند، وظیفه اصلی آن، دریافت درخواست‌های HTTP از کلاینت‌ها (معمولاً مرورگرهای وب) و ارسال پاسخ‌های HTTP حاوی محتوای وب‌سایت (مانند فایل‌های HTML، CSS، تصاویر و…) به آن‌ها است. پس وقتی می‌پرسیم web server چیست، در واقع به نرم‌افزاری اشاره داریم که ارتباط بین کاربر و داده‌های یک سایت را ممکن می‌سازد.
چرا بدون وب سرور، اینترنتی وجود ندارد؟
اینترنت شبکه‌ای عظیم از کامپیوترهای متصل‌به‌هم است. اما این اتصال به‌تنهایی کافی نیست. باید کسی در آن سوی خط باشد تا به درخواست‌ها پاسخ دهد. وب سرورها دقیقاً همین نقش را ایفا می‌کنند. آن‌ها کامپیوترهای میزبان (Host) را به ماشین‌هایی پاسخگو تبدیل می‌کنند که می‌توانند محتوا را در مقیاس جهانی توزیع کنند.
بدون وب سرور، وب‌سایت‌ها تنها مجموعه‌ای از فایل‌های جدا از هم روی یک هارد درایو بودند و هیچ راهی برای دسترسی عمومی به آن‌ها از طریق اینترنت وجود نداشت. وب سرورها این فایل‌ها را زنده می‌کنند و پلی میان محتوای ذخیره‌شده و میلیاردها کاربری می‌سازند که روزانه در وب گشت می‌زنند.
طرز کار وب سرور چیست؟ فرایند پاسخ به یک درخواست
مرحله ۱: ارسال درخواست از مرورگر کاربر (Request)
همه چیز با شما شروع می‌شود. وقتی آدرس یک سایت مانند ferdowsi.cloud را در مرورگرتان تایپ می‌کنید و Enter را فشار می‌دهید:
- مرورگر ابتدا این نام دامنه را ازطریق DNS به یک آدرس IP (مثلاً 185.88.152.1) ترجمه می‌کند.
- سپس یک درخواست HTTP به سمت سروری که آن IP را دارد ارسال می‌کند. این درخواست حاوی اطلاعاتی مانند صفحه دقیق درخواستی (/blog/cloud-server)، نوع مرورگر و زبان ترجیحی شماست.
مرحله ۲: پردازش درخواست و فایل‌ها توسط وب سرور (Process)
وب سرور ۲۴ ساعته درحال گوش دادن به درخواست‌ها است و وقتی پیام مرورگر شما را دریافت می‌کند، کار آن در این مرحله آغاز می‌شود:
- بررسی امنیت و اعتبار: ابتدا درخواست را ازنظر امنیتی بررسی می‌کند.
- یافتن محتوا: سپس به سراغ هارد دیسک می‌رود تا فایل‌های مربوط به صفحه درخواستی را پیدا کند.
- محتوای استاتیک (Static): اگر درخواست برای یک فایل ثابت مانند یک تصویر (JPG)، یک فایل استایل (CSS) یا یک صفحه ساده HTML باشد، وب سرور به سرعت آن را پیدا و برای ارسال آماده می‌کند.
- محتوای داینامیک (Dynamic): اگر صفحه پویا باشد (مثلاً صفحه محصولات یک فروشگاه که از دیتابیس خوانده می‌شود)، وب سرور درخواست را به یک نرم‌افزار دیگر مانند مفسر PHP یا یک اپلیکیشن سرور می‌دهد تا صفحه را در لحظه بسازد و سپس نتیجه را تحویل می‌گیرد.
مرحله ۳: ارسال محتوا به‌عنوان پاسخ به مرورگر (Response)
پس‌از اینکه محتوای درخواستی آماده شد، وب سرور آن را در قالب یک پاسخ HTTP بسته‌بندی می‌کند. این پاسخ شامل موارد زیر است:
- کد وضعیت (Status Code): یک کد سه‌رقمی که موفقیت یا شکست درخواست را نشان می‌دهد (مانند 200 OK برای موفقیت یا 404 Not Found برای پیدا نشدن صفحه).
- محتوای اصلی: فایل‌های HTML، CSS، جاوا اسکریپت، تصاویر و هرآنچه برای نمایش صفحه لازم است.
این بسته به مرورگر شما بازگردانده می‌شود. مرورگر کدها و فایل‌ها را تفسیر (Render) می‌کند و در نهایت شما وب‌سایت را در مقابل چشمان خود می‌بینید. تمام این فرایند پیچیده، معمولاً در کمتر از یک ثانیه رخ می‌دهد.
تفاوت سرور فیزیکی/ابری با نرم‌افزار وب سرور چیست؟
یکی از رایج‌ترین اشتباهات، یکسان دانستن «سرور» و «وب سرور» است. گرچه این دو واژه به هم مرتبط‌اند، اما به دو مفهوم کاملاً مجزا اشاره دارند. درک این تفاوت برای فهم عمیق مفهوم وب سرور ضروری است. بیایید در ادامه ببینیم تفاوت سرور با وب سرور چیست؟
سرور چیست (سخت‌افزار): زیرساخت وب سرور
سرور در اصل یک کامپیوتر فیزیکی یا مجازی بسیار قدرتمند است. این کامپیوتر، «خانه» یا زیرساخت سخت‌افزاری را فراهم می‌کند و شامل منابعی مانند پردازنده (CPU)، حافظه (RAM) و فضای ذخیره‌سازی (هارد دیسک) است. این خانه می‌تواند یک کیس بزرگ در یک دیتاسنتر باشد یا یک سرور ابری انعطاف‌پذیر که منابع خود را از یک استخر بزرگ محاسباتی دریافت می‌کند. وظیفه اصلی این سخت‌افزار، فراهم کردن قدرت و فضایی است که نرم‌افزارها برای اجراشدن به آن نیاز دارند.
وب سرور چیست (نرم‌افزار): مدیر زیرساخت
وب سرور نرم‌افزاری است که روی سخت‌افزار سرور نصب می‌شود تا آن را به یک ماشین پاسخگو به درخواست‌های وب تبدیل کند. این نرم‌افزار «مدیر» آن خانه است. وقتی درخواستی از اینترنت می‌رسد، این وب سرور است که آن را دریافت، تفسیر و با استفاده از منابع سخت‌افزاری سرور به آن پاسخ می‌دهد. بدون این نرم‌افزار، سرور فقط یک کامپیوتر قدرتمند اما خاموش و بیکار است که نمی‌داند با درخواست‌های وب چه کند.
خلاصه تفاوت:
- سرور: سخت‌افزاری که قدرت محاسباتی را تأمین می‌کند.
- وب سرور: نرم‌افزاری که درخواست‌های وب را مدیریت می‌کند.
محبوب‌ترین انواع وب سرور چیست؟ معرفی بهترین‌ها
دنیای وب سرورها توسط چند گزینه اصلی تسخیر شده‌است که هرکدام شخصیت، نقاط قوت و ضعف خود را دارند. درست انتخاب کردن، تأثیر مستقیمی بر سرعت، امنیت و مقیاس‌پذیری وب‌سایت یا اپلیکیشن شما دارد. در ادامه با چهار غول این عرصه آشنا می‌شویم.
۱- نرم‌افزار آپاچی (Apache): قدرتمند و قدیمی
وب سرور آپاچی (Apache HTTP Server)، یکی از قدیمی‌ترین و پراستفاده‌ترین وب سرورهای جهان است. قدرت اصلی آن در انعطاف‌پذیری فوق‌العاده‌اش است. آپاچی با سیستم ماژولار خود به مدیران سرور اجازه می‌دهد تا تقریباً هر قابلیتی را به آن اضافه کنند. فایل‌های htaccess آن به کاربران هاست‌های اشتراکی کنترل بی‌نظیری روی تنظیمات دایرکتوری‌ها می‌دهد. این وب سرور یک گزینه عالی برای استفاده به‌عنوان وب سرور لینوکس، وب سرور مک و هاست‌های اشتراکی است.
۲- نرم‌افزار انجین‌ایکس (Nginx): متخصص سرعت و عملکرد
انجین‌ایکس (Nginx) با یک هدف اصلی ساخته شد: حل مشکل عملکرد آپاچی در ترافیک‌های بالا. معماری رویدادمحور (Event-Driven) آن باعث می‌شود بتواند هزاران اتصال هم‌زمان را با مصرف منابع بسیار کم مدیریت کند. Nginx در سرویس‌دهی به فایل‌های استاتیک (مانند تصاویر و CSS) بی‌رقیب است و اغلب به‌عنوان Reverse Proxy یا Load Balancer در کنار آپاچی برای افزایش کارایی استفاده می‌شود؛ بنابراین به‌عنوان وب سرور مک و ویندوز قابل‌استفاده است.
۳- نرم‌افزار لایت اسپید (LiteSpeed): ترکیب سرعت و سازگاری
لایت اسپید (LiteSpeed Web Server) یک وب سرور تجاری است که با هدف ارائه بهترین‌های هر دو جهان طراحی شده: سرعت Nginx و سازگاری Apache. لایت اسپید می‌تواند مستقیماً قوانین فایل htaccess آپاچی را بخواند و به همین دلیل یک جایگزین سریع و بی‌دردسر برای آن محسوب می‌شود. به لطف افزونه کش قدرتمند خود (LSCache) به محبوب‌ترین گزینه سایت‌های وردپرسی‌ای تبدیل‌شده که به‌دنبال حداکثر سرعت هستند.
۴- نرم‌افزار مایکروسافت IIS: انتخاب اصلی کاربران ویندوز
وب سرور IIS (Internet Information Services) محصول مایکروسافت و انتخاب پیش‌فرض برای اکوسیستم ویندوز است. این وب سرور ویندوز به‌طور کامل با سیستم‌عامل ویندوز سرور و فناوری‌هایی مانند ASP.NET و فریم‌ورک NET یکپارچه شده‌است. مدیریت آن ازطریق رابط گرافیکی (GUI) برای مدیران سرورهای ویندوزی بسیار ساده است و از پشتیبانی کامل مایکروسافت برخوردار است.
جدول مقایسه نهایی: مناسب‌ترین وب سرور چیست؟
احتمالاً بعداز آشنایی با انواع وب سرور، سؤال بعدی شما این است که برای پروژه من مناسب‌ترین وب سرور چیست؟ جدول زیر راهنمای شما است تا برای سرور خود بهترین نرم‌افزار را پیدا کنید.
| ویژگی | آپاچی (Apache) | انجین‌ایکس (Nginx) | لایت اسپید (LiteSpeed) | مایکروسافت IIS |
|---|---|---|---|---|
| معماری | مبتنی بر فرایند | مبتنی بر رویداد | مبتنی بر رویداد | مبتنی بر فرایند |
| عملکرد | خوب | عالی (به‌ویژه در ترافیک بالا) | عالی (عملکرد کش بی‌نظیر) | خوب |
| سیستم‌عامل | لینوکس، ویندوز، وب سرور مک | لینوکس، ویندوز، مک | لینوکس، ویندوز | فقط ویندوز |
| پیکربندی | .htaccess (ساده، منعطف) | سینتکس اختصاصی (قدرتمند) | سازگار با .htaccess (ساده) | رابط گرافیکی (ساده) |
| بهترین کاربرد | هاست اشتراکی، نیاز به انعطاف‌پذیری بالا | سایت‌های پرترافیک، Reverse Proxy | سایت‌های وردپرسی، فروشگاهی | اپلیکیشن‌های مبتنی بر NET |
کاربرد وب سرور چیست؟ کاربردها در دنیای واقعی
شاید فکر کنید تنها کاربرد وب سرور نمایش صفحات وب است، اما این نرم‌افزارهای همه‌کاره، نقش‌های بسیار گسترده‌تری در زیرساخت اینترنت ایفا می‌کنند. آن‌ها ستون فقرات بسیاری از سرویس‌هایی هستند که روزانه با آن‌ها سروکار داریم. در ادامه به مهم‌ترین وظایف یک وب سرور در دنیای واقعی می‌پردازیم خواهیم دید که ابعاد مختلف کار وب سرور چیست.
۱- میزبانی وب‌سایت‌ها (استاتیک و داینامیک)
این اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین وظیفه یک وب سرور است. هر وب‌سایتی که در اینترنت مشاهده می‌کنید، توسط یک وب سرور میزبانی و به مرورگر شما تحویل داده می‌شود.
- وب‌سایت‌های استاتیک: این سایت‌ها از فایل‌های ثابتی مانند HTML، CSS و تصاویر تشکیل شده‌اند. وب سرور برای تحویل آن‌ها کار ساده‌ای در پیش دارد: فایل درخواستی را پیدا کرده و مستقیماً برای کاربر ارسال می‌کند. این فرایند بسیار سریع است.
- وب‌سایت‌های داینامیک: سایت‌های فروشگاهی، خبری یا شبکه‌های اجتماعی محتوای پویا دارند که در لحظه تولید می‌شود. در این حالت، وب سرور به‌عنوان یک هماهنگ‌کننده عمل می‌کند. درخواست کاربر را دریافت می‌کند و آن را به یک برنامه یا اسکریپت (مانند PHP) می‌دهد تا محتوای صفحه را از دیتابیس استخراج و تولید کند. سپس خروجی نهایی را به کاربر تحویل می‌دهد.
۲- اجرای اپلیکیشن‌های تحت وب
اپلیکیشن‌های تحت وب (Web Applications) مانند پنل‌های بانکی آنلاین، ابزارهای مدیریت پروژه یا سرویس‌های ایمیل، بسیار پیچیده‌تر از یک وب‌سایت ساده هستند. همان‌طور که در «تفاوت اپلیکیشن سرور با وب سرور چیست» توضیح داده شده، وب سرور به‌عنوان دروازه ورودی (Frontend) این اپلیکیشن‌ها عمل می‌کند. وظیفه آن مدیریت درخواست‌های اولیه HTTP، رسیدگی به مسائل امنیتی و تحویل فایل‌های استاتیک است، ولی منطق اصلی برنامه توسط یک اپلیکیشن سرور در پشت صحنه (Backend) اجرا می‌شود.
۳- ذخیره و تحویل فایل‌ها (دانلود، تصاویر و ویدئو)
هر بار که یک فایل PDF دانلود می‌کنید، در یک گالری آنلاین تصاویر را ورق می‌زنید یا ویدیویی را استریم می‌کنید، یک وب سرور در حال خدمت‌رسانی به شما است. یکی از کلیدی‌ترین کاربرد وب سرور، عمل کردن به‌عنوان یک مخزن فایل و تحویل بهینه آن‌ها به تعداد زیادی از کاربران است. وب سرورهایی مانند Nginx به‌دلیل عملکرد فوق‌العاده در این زمینه، گزینه خوبی برای شبکه‌های توزیع محتوا (CDN) و سایت‌های رسانه‌محور هستند.
عمل کردن به‌عنوان Reverse Proxy و Load Balancer
این یکی از پیشرفته‌ترین و در عین حال حیاتی‌ترین کاربردهای وب سرور در معماری‌های مدرن است.
- Reverse Proxy (پراکسی معکوس):
در این حالت، وب سرور مانند یک نگهبان یا منشی در ورودی یک سازمان بزرگ عمل می‌کند. تمام درخواست‌ها ابتدا به آن می‌رسد. سپس او است که تصمیم می‌گیرد درخواست را برای افزایش امنیت یا مدیریت بهتر به کدام‌یک از سرورهای داخلی ارسال کند. این کار باعث مخفی ماندن ساختار داخلی شبکه از دید کاربران می‌شود. - Load Balancer (متعادل‌کننده بار):
برای سایت‌های بسیار بزرگ و پرترافیک، یک سرور به تنهایی کافی نیست. در این سناریو، یک وب سرور (معمولاً Nginx) در نقش Load Balancer ظاهر می‌شود و ترافیک ورودی را بین چندین سرور مختلف تقسیم می‌کند. این کار از فشار بیش از حد روی یک سرور جلوگیری کرده و تضمین می‌کند که سایت همیشه در دسترس و پرسرعت باقی بماند.
گام نهایی: بهترین میزبان برای وب سرور چیست؟
تا اینجا فهمیدیم وب سرور چیست و با انواع آن آشنا شدیم. اما بهترین نرم‌افزار وب سرور، نقشی مثل موتور برای خودرو را ایفا می‌کند. این موتور برای نمایش تمام توانایی‌های خود به یک شاسی و بدنه (زیرساخت) عالی نیاز دارد. این زیرساخت، همان سروری است که وب سرور شما را میزبانی می‌کند و امروزه، سرور ابری بهترین و مدرن‌ترین گزینه برای این میزبانی هستند.
برای آشنایی کامل با جزئیات فناوری سرور ابری پیشنهاد می‌کنیم از مقاله جامع زیر شروع کنید:
در گذشته شما مجبور بودید یک سرور فیزیکی با منابع ثابت خریداری کنید. اگر ترافیک سایت شما ناگهان زیاد می‌شد، با کمبود منابع و کندی سایت مواجه می‌شدید و اگر ترافیک کم بود، هزینه منابعی را می‌پرداختید که از آن‌ها استفاده نمی‌کردید. سرور ابری این معادلات را برای همیشه تغییر داده است. اما چرا این ابزار می‌تواند بهترین میزبان برای وب سرور شما باشد؟
- انعطاف‌پذیری و مقیاس‌پذیری بی‌نظیر
یادتان هست که در مورد Load Balancer برای مدیریت ترافیک سنگین صحبت کردیم؟ زیرساخت ابری این مفهوم را یک پله بالاتر می‌برد. با سرور ابری، شما می‌توانید منابع سرور خود (مانند CPU و RAM) را در هر لحظه و تنها با چند کلیک، کم یا زیاد کنید. این یعنی وب‌سایت شما همیشه به‌اندازهٔ نیاز خود قدرت خواهد داشت؛ نه بیشتر و نه کمتر.
- پایداری و دسترسی بالا (High Availability)
سرورهای ابری برخلاف سرور فیزیکی، بر روی مجموعه‌ای از سخت‌افزارهای به‌هم‌پیوسته کار می‌کنند. این یعنی اگر یکی از اجزای سخت‌افزاری دچار مشکل شود، سرویس شما فوراً به بخش دیگری از زیرساخت منتقل می‌شود و وب‌سایت شما بدون قطعی به کار خود ادامه می‌دهد. این سطح از پایداری با سرورهای سنتی تقریباً دست‌نیافتنی است.
- مدیریت بهینه هزینه‌ها
در مدل ابری، شما فقط به‌اندازهٔ مصرف خود هزینه پرداخت می‌کنید (Pay-as-you-go). این مدل به شما کمک می‌کند تا بدون نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه سنگین برای خرید سخت‌افزار، یک زیرساخت قدرتمند برای میزبانی وب سرور خود داشته باشید.
وب سرور چیست؟ سخن پایانی ابر فردوسی
همان‌طور که در این مقاله ما را همراهی کردید، آموختیم آموختیم کار وب سرور چیست، چگونه یک درخواست ساده از مرورگر ما به یک صفحه وب کامل تبدیل می‌شود و عوامل اصلی این عرصه مانند Apache, Nginx و LiteSpeed چه نقشی ایفا می‌کنند.
مهم‌ترین درسی که از این بررسی می‌گیریم این است: عملکرد، سرعت و امنیت حضور آنلاین شما، حاصل یک همکاری دوجانبه است؛ همکاری میان نرم‌افزار وب سرور که انتخاب می‌کنید و زیرساخت میزبانی که به آن قدرت می‌دهد. اکنون شما به دانشی مجهز شده‌اید که به شما امکان می‌دهد انتخاب هوشمندانه‌تری برای پروژه‌های خود داشته باشید. ساختن یک وب‌سایت سریع، امن و مقیاس‌پذیر با انتخاب صحیح این دو جزء آغاز می‌شود و این اولین و مهم‌ترین قدم در مسیر موفقیت شما در کسب‌وکار آنلاین است.
سؤالات متداول درباره «وب سرور چیست»
مفهوم وب سرور چیست؟
نرم‌افزاری است که روی سرور نصب می‌شود و پس‌از دریافت درخواست از کاربر، پاسخ آن را از سمت سرور دریافت و تحلیل می‌کند و به کاربر نمایش می‌دهد.
تفاوت هاستینگ (میزبانی وب) با وب سرور چیست؟
وب سرور یک نرم‌افزار است که درخواست‌های وب را پردازش می‌کند. هاستینگ یا میزبانی وب، خدمتی است که یک شرکت ارائه می‌دهد و شامل سرور سخت‌افزاری، نرم‌افزار وب سرورِ ازپیش‌نصب‌شده، پهنای باند و پشتیبانی فنی می‌شود. به‌طور خلاصه، وب سرور یک ابزار است و هاستینگ سرویس کامل استفاده از آن ابزار است.
آیا می‌توانم روی کامپیوتر شخصی خودم وب سرور راه‌اندازی کنم؟
بله. شما می‌توانید نرم‌افزارهایی مانند آپاچی یا انجین‌ایکس را روی کامپیوتر خود (ویندوز، مک یا لینوکس) نصب و یک محیط توسعه محلی (Localhost) ایجاد کنید. این کار برای تست و توسعه وب‌سایت‌ها عالی است، اما برای میزبانی یک سایت واقعی -به‌دلیل محدودیت‌های پهنای باند، امنیت و نیاز به روشن بودن ۲۴ ساعته کامپیوتر- توصیه نمی‌شود.
برای سایت وردپرسی، آپاچی بهتر است یا Nginx یا LiteSpeed؟
هر سه گزینه‌های خوبی هستند. آپاچی به‌دلیل سادگی و فایل htaccess رایج است. Nginx در مدیریت ترافیک بالا بهتر عمل می‌کند. اما LiteSpeed به دلیل سازگاری کامل با آپاچی و افزونه کش اختصاصی (LSCache) که سرعت فوق‌العاده‌ای به وردپرس می‌دهد، اغلب به‌عنوان بهترین گزینه برای سایت‌های وردپرسی پرسرعت شناخته می‌شود.
محبوب‌ترین وب سرور در جهان کدام است؟
بر اساس آمارها، Nginx و Apache دو وب سرور برتر در جهان هستند و رقابت تنگاتنگی برای کسب بیشترین سهم از بازار وب دارند و پس‌از آن‌ها وب‌سرورهای Cloudflare و LiteSpeed قرار دارند.
آیا برای یک سایت استاتیک (HTML ساده) هم به وب سرور نیاز دارم؟
بله. حتی برای نمایش یک فایل index.html ساده، باید یک نرم‌افزار وب سرور وجود داشته باشد تا به درخواست HTTP مرورگر پاسخ دهد و آن فایل را برایش ارسال کند. بدون وب سرور، هیچ راهی برای دسترسی به فایل ازطریق اینترنت وجود ندارد.
آیا استفاده از نرم‌افزار وب سرور رایگان است؟
بله، محبوب‌ترین وب سرورهای جهان یعنی آپاچی و انجین‌ایکس کاملاً رایگان و متن‌باز (Open-Source) هستند. مایکروسافت IIS نیز همراه با نسخه‌های ویندوز سرور ارائه می‌شود. LiteSpeed دارای یک نسخه رایگان و متن‌باز (OpenLiteSpeed) و یک نسخه تجاری با امکانات بیشتر است.
